Sieci migranckie a integracja migrantów ukraińskich w Polsce – analiza zależności w ujęciu ilościowym i jakościowym

Sieci migranckie a integracja migrantów ukraińskich w Polsce – analiza zależności w ujęciu ilościowym i jakościowym

Celem naukowym projektu „Sieci migranckie a integracja migrantów ukraińskich w Polsce – analiza zależności w ujęciu ilościowym i jakościowym”, realizowanego w latach 2015-2019, było określenie roli sieci społecznych w codziennej integracji migrantów z Ukrainy w Polsce. Problem badawczy dotyczył relacji pomiędzy jakością sieci społecznych a codzienną integracją migrantów. Za jakość sieci społecznej przyjmuje się jej charakter – wielkość, strukturę, różnorodność więzi – oraz zasoby dostępne w sieci. W proponowanym badaniu sieci społeczne zostały zdefiniowane jako „ustrukturyzowany zbiór powiązań społecznych pomiędzy jednostkami” (Gurak i Cases 1992:152). Natomiast „codzienna integracja” – jedno z podejść do integracji migrantów – rozumiana była jako (współ)działanie w istotnych dla ludzi obszarach życia, takich jak praca, edukacja czy czas wolny (Cherti i McNeil 2012). Poprzez te działania migranci dążą do utrzymania lub podniesienia poziomu i jakości swojego życia w kraju docelowym. Działania te składają się na tak zwane taktyki przetrwania, strategie adaptacyjne czy wręcz integracyjne (np. Grzymała-Kazłowska, Stefańska i in. 2008; Bieniecki i Pawlak 2009). Takie podejście do integracji wychodzi poza analizę adaptacji migrantów osiadłych i pozwala uchwycić funkcjonowanie migrantów tymczasowych i „wahadłowych” w społeczeństwie przyjmującym.

Podjęty w projekcie problem badawczy to temat istotny zarówno w polskich, jak i europejskich badaniach nad migracjami. Migracja, a szczególnie jej konsekwencje, jest ważnym zjawiskiem społeczno-politycznym dla Europy. Polska, będąc przede wszystkim krajem emigracji, powoli staje się również krajem imigracji. Najważniejszą i najliczniejszą grupę migrantów w Polsce stanowią obywatele Ukrainy, którzy dominują we wszystkich grupach cudzoziemców, a mianowicie wśród migrantów zarobkowych, studentów, czasowych i stałych rezydentów, osób ubiegających się o nadanie obywatelstwa czy łączenie rodzin. Obywatele Ukrainy są również istotną liczebnie grupą w całej Unii Europejskiej, w tym przede wszystkim we Włoszech, Republice Czeskiej i Hiszpanii (Fedyuk i Kindler 2016).

Pierwsze badania z lat 90. uwzględniały sieci, jako istotny czynnik warunkujący przepływ migrantów z Ukrainy do Polski (Okólski 1997; Stola 1997). W badaniach analizowano również rolę sieci społecznych w procesie przekształcania się migracji czasowej w osiadłą (Górny, Kindler i in. 2010). Ze względu na czasowość i w dużej mierze nieudokumentowany charakter migracji i aktywności ekonomicznej migrantów przeprowadzenie badania ilościowego – nieodzownego przy badaniu sieci – staje się dużym wyzwaniem (Górny, Kindler i in. 2010; Górny i Napierała 2011). Badania w latach 2000. podejmowały tematykę integracji migrantów z Ukrainy, ale dotyczyły one głównie migrantów osiadłych, nie uwzględniając dużo liczniejszej grupy krótkookresowych migrantów zarobkowych (Górny i Kępińska 2004; Grzymała- Kazłowska 2014). Strategie „przetrwania” i codzienne „radzenie sobie” migrantów czasowych bądź tych o nieuregulowanym statusie prawnym, przede wszystkim na polskim rynku pracy, poruszano wprawdzie w niektórych badaniach (Frelak i Bieniecki 2007; Kindler 2008; Bieniecki i Pawlak 2009; Koryś i Antoniewski 2009; Kindler 2011), lecz były to badania eksploracyjne i głównie opisowe, nie odnoszące się do konkretnych koncepcji integracji migrantów.

Badanie „Sieci migranckie a integracją migrantów ukraińskich w Polsce – analiza zależności w ujęciu ilościowym i jakościowym” miało odpowiedzieć na dwa główne pytania dotyczące współczesnych migrantów ukraińskich:

1) Jaka jest jakość i zróżnicowanie ich sieci społecznych?

2) Jaka jest zależność między jakością sieci migrantów ukraińskich a ich codzienną integracją w różnych wymiarach życia społecznego: ekonomicznym, społeczno-kulturowym i formalno-prawnym?

Badanie przeprowadzone zostało przy zastosowaniu następujących metod badawczych:

1) Sondaż.

Sondaż został przeprowadzony na próbie ponad 500 migrantów ukraińskich, z wykorzystaniem wywiadu kwestionariuszowego i za pomocą efektywnej metody doboru respondentów (Respondent Driven Sampling). Analiza uzyskanych danych pozwoliła na ustalenie niezbadanego dotychczas charakteru i zasobów sieci migrantów, jak i stopnia powiązań między jakością sieci i codzienną integracją w wymiarze ekonomicznym, społeczno-kulturowym, psychologicznym i prawnym.

2) Wywiady pogłębione.

Przeprowadzonych zostało 40 częściowo ustrukturyzowanych wywiadów pogłębionych z migrantami. Zastosowanie wywiadów pogłębionych miało na celu określenie jakie mechanizmy rządzą sieciami społecznymi migrantów, w tym jakie są sposoby korzystania z zasobów sieci w codziennej integracji migrantów w Polsce. Grupa badana objęła migrantów, których sieci można zakwalifikować do typów wyszczególnionych w badaniu ilościowym. Zależało nam, by w próbie znalazły się osoby reprezentujące różne typy sieci społecznych. Pozostałych rozmówców zrekrutowałyśmy do badania „metodą kuli śnieżnej”. Zależało nam tu przede wszystkim na przedstawicielach grupy, która była niedoreprezentowana w sondażu, czyli osobach z wyższym wykształceniem, pracujących jako specjaliści czy pracownicy biurowi. Pozwoliło to nam zbadać rolę sieci społecznych wśród bardziej zróżnicowanej populacji niż ta ujęta w badaniu ilościowym. W trakcie rozmowy wszyscy interlokutorzy byli proszeni o wypisanie imion, inicjałów lub pseudonimów osób, z którymi utrzymują regularne kontakty. Nie narzucaliśmy formy ani języka ich przedstawienia – część osób tworzyła listę, część wykorzystywała rozwiązania graficzne np. pokazując powiązania pomiędzy osobami. Przygotowana „mapa więzi społecznych” stanowiła punkt wyjścia do rozmowy o wskazanych relacjach, prowadzący wywiad dopytywali niekiedy o poszczególne osoby. Badani koncentrowali się na rodzinie, przyjaciołach i znajomych, z którymi mieli stały kontakt w momencie przeprowadzania wywiadu. W toku rozmowy jednak, wspominając doświadczenia z wcześniejszych lat w Polsce, często przywoływali kolejne osoby, z którymi łączyły je obecnie lub w przeszłości relacje, część z nich umieszczając na arkuszu.

Podsumowanie wyników:

W ramach projektu przeprowadzono: sondaż z 509 respondentami oraz 40 wywiadów pogłębionych. Analiza danych pokazała, że w momencie podejmowania migracji do Polski kobiety były wyraźnie starsze od mężczyzn, częściej były zamężne i posiadające dzieci oraz częściej pochodziły ze wsi. Były one też lepiej wykształcone – jedna czwarta migrantek do momentu rozpoczęcia przyjazdów do Polski miała ukończone studia wyższe i był to odsetek dwa razy wyższy niż wśród mężczyzn. W okresie bezpośrednio przed pierwszym wyjazdem do Polski kobiety rzadziej niż mężczyźni pracowały zawodowo, ale te pracujące częściej wykonywały prace specjalistów, techników i innych wykwalifikowanych pracowników umysłowych. Kobiety migrowały więcej razy i ich łączny pobyt w Polsce do momentu badania trwał dłużej, co jest zgodne z wynikami wcześniejszych badań migrantów ukraińskich w aglomeracji warszawskiej (Górny 2017). W organizowaniu pobytu w Polsce (mieszkania, pracy) częściej niż mężczyźni korzystały z pomocy rodziny i znajomych (w Polsce i na Ukrainie). Kobiety w zdecydowanej większości lokowały się w sektorze usług domowych, jako opiekunki osób starszych i dzieci oraz jako osoby sprzątające w firmach. Mężczyźni podejmowali przede wszystkim prace w charakterze robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych. Warto też podkreślić, że w przebiegu całej kariery zawodowej w Polsce kobiety wykazują nieco większą ruchliwość na rynku pracy: częściej zmieniały kategorię zawodową, pracowały u większej liczby pracodawców. Te różnice wynikają zapewne zarówno z faktu, że kobiety średnio przebywały w Polsce dłużej niż mężczyźni, jak i ze specyfiki dominującego wśród migrantek typu pracy. Praca w usługach domowych może być wykonywana jednocześnie u kilku pracodawców.

Analiza danych również pokazała, że więzi społeczne migrantów z osobami przebywającymi poza granicami Polski przeważały nad więziami w Polsce, a także dominowały więzi dalsze (słabe) nad bliskimi (silne). Mężczyźni mieli przeciętnie około dwukrotnie więcej dalszych więzi poza granicami Polski niż kobiety. Sieci społeczne ukraińskich migrantów zarobkowych w Polsce były w momencie badania w dużej mierze homogeniczne pod względem narodowościowym, poziomu wykształcenia i charakteru wykonywanej pracy w Polsce. Badani ukraińscy migranci mieli mało więzi pomostowych do Polaków. Na tym tle wyróżniają się dalsze więzi ukraińskich mężczyzn w Polsce, które były stosunkowo zróżnicowane pod względem wieku, poziomu wykształcenia, zamożności, ale także i narodowości w zestawieniu z dalszymi relacjami kobiet i w porównaniu do bliskich więzi migrantów i migrantek. Badania jakościowe wskazywały na to, że granice sieci społecznych migrantów przebiegały wzdłuż przynależności klasowo-społecznych i  regionu pochodzenia na Ukrainie.

Analizując zarówno dane ilościowe jak i jakościowe, dostrzegliśmy jedynie niewielkie różnice w zasobach pomiędzy sieciami społecznymi migrantek i migrantów ukraińskich. Zasoby te były ograniczone jeżeli chodzi o dostęp do osób o względnie wysokich pozycjach zawodowych, a także do wsparcia o charakterze „specjalistycznym”. Ukraińscy migranci przede wszystkim otrzymywali w momencie badania instrumentalny kapitał społeczny sprzyjający codziennej integracji, polegając na więziach pomostowych z innymi migrantami ukraińskimi z większym doświadczeniem migracyjnym lub rzadziej z migrantami posiadającymi lepszą od nich pozycję prawną, społeczną lub ekonomiczną w Polsce pozwalającą im na polepszenie ich własnej sytuacji w Polsce. Kontakt ze osobami o wyższych pozycjach i zawodach był możliwy dzięki instytucjonalnym uwarunkowaniom, takim jak np.: możliwość kontaktu, nawiązania więzi i wsparcia w ramach działań podejmowanych przez organizacje migranckie, cerkiew czy inne instytucje, z których korzystają migranci.

Mobilność zawodowa związana z przejściem od prac prostych do wykwalifikowanych była bardzo ograniczona wśród badanych migrantów ukraińskich. Zauważyliśmy, że migranci, którzy przechodzą do prac wykwalifikowanych nadal pozostają w pracach prostych, dywersyfikując ryzyko związane ze zmianą miejsca pracy. Im bardziej zróżnicowane sieci i szerszy katalog dostępnych pozycji w sieciach tym większa szansa na mobilność zawodową migrantów. Ważną rolę w mobilności zawodowej odgrywał dostęp do emocjonalnego wsparcia. Najbardziej mobilni zawodowo byli pracownicy sektora rolnego.

Silne więzi badanych z przedstawicielami społeczności przyjmującej przekładały się na więź z miejscem zamieszkania i pośrednio zwiększają chęcią osiedlenia się migrantów ukraińskich w Polsce. Dostęp do emocjonalnego kapitału społecznego przekładał się na przywiązanie do miejsca w przypadku migrantów wielokrotnych. Dostęp do instrumentalnego kapitału społecznego nie przekładał się na przywiązanie do miejsca, ani na chęć osiedlenia się w Polsce.

Analiza danych pozwoliła nam również stwierdzić, że sieci społeczne wypełniały istotną lukę instytucjonalną w przypadku kwestii prawnych migrantów, szczególnie tu istotną rolę odgrywają więzi z polskimi pracodawcami. Natomiast luka ta jest w ostatnich latach również dynamicznie wypełniana przez agencje pośrednictwa pracy.

Zapraszamy do przeczytania tekstu w CMR Spotlight No. 5(5), September2018 : On social ties and emotions –an explorative study of the role of social networks in migration By Marta Kindler and Katarzyna Wójcikowska-Baniak

oraz raportów z badań:

Marta Kindler i Katarzyna Wójcikowska-Baniak (2018) „Sieci społeczne a integracja migrantów ukraińskich w Polsce. Raport z badań jakościowych” CMR Working Papers nr 107 (165)

Agata Górny i Ewa Jaźwińska (2019) Ukraińskie migrantki i migranci w aglomeracji warszawskiej: cechy społeczno-demograficzne i relacje społeczne. Raport z badań. CMR Working Papers, nr 115(173)

Szczegółowe analizy dostępne są w artykułach:

Marta Kindler and Katarzyna Wójcikowska-Baniak (2019) (Missing) Bridging Ties and Social Capital? The Creation and Reproduction of Migrants’ Social Network Advantages: The Case of Ukrainian Migrants in Poland. Central and Eastern European Migration Review, DOI:

10.17467/ceemr.2019.02

Sabina Toruńczyk-Ruiz and Zuzanna Brunarska (2018) Through attachment to settlement: social and psychological determinants of migrants’ intentions to stay, Journal of Ethnic and Migration Studies, DOI: 10.1080/1369183X.2018.1554429

Czas trwania

2015 - 2019

Źródło finansowania

Narodowe Centrum Nauki, konkurs Sonata 8, nr. projektu 2014/15/D/HS4/01234